Victor Lamme: De vrije wil bestaat niet


De mens heeft zelfkennis noch vrije wil. Een goed verhaal over onze beslissingen helpt om verder te leven.

Wetenschappers hebben aangetoond dat we onszelf niet blijken te kennen.
Het zelfbewustzijn is een verhalenfabriekje, dat achteraf redeneringen verzint.

Door Marjoleine de Vos, NRC-Next 08-07-2010

Het is in zekere zin iets moois om door wetenschappelijk onderzoek bevestigd te zien wat je zelf al dacht of vermoedde. Dat we ons zelf niet kennen, wist ik, om zo te zeggen, al lang: je weet dat er dingen in je aan de gang zijn waarop je geen greep kunt krijgen, dat allerlei drijfveren en gevoelens niet alleen niet onder woorden gebracht kunnen worden, maar dat je ook niet weet wat je doen zult in een bepaalde situatie, of verbaasd bent over wat je hebt gedaan of gedacht - zo helemaal niet in overeenstemming met je overtuigingen.
Je hebt bijvoorbeeld iemand niet geholpen, niet opgezocht, weinig laten horen, terwijl het je overtuiging is dat je zoiets moet doen en zelfs dat je iemand bent die zulke dingen doet. Maar je gedrag lijkt iets heel anders te beweren.
"Een vergissing en een fout", zeg je tegen jezelf. Maar het kan ook zijn dat je jezelf iets wijsmaakt over hoe je bent. Je bent misschien liever lui dan moe, je bent misschien egoïstischer dan je leuk vindt om te weten, je hebt misschien heel wat minder aandacht voor andere mensen dan je gelooft of hoopt.
Dat noemen we zelfkennis en we denken dat we daar goed in zijn. Als we merken dat onze zelfkennis tekort schiet, denken we dat we die kunnen verbeteren. Maar uiteindelijk stuit je op een grens, altijd zijn er dingen in jezelf die je niet begrijpt en zelfs niet kent. Invallen, vondsten, melancholie, 'inspiratie'. We weten niet echt waar we het over hebben als we het over zulke dingen hebben, maar we hebben er wel mee te maken. Zo geloofde ik het altijd.
De laatste jaren zeggen moderne hersenwetenschappers overal, zo luid dat ook wij leken het horen, dat we onszelf inderdaad niet kennen. De vrije wil bestaat niet. Het zelfbewustzijn is een verhalenfabriekje dat achteraf redeneringen verzint bij wat ons onbewuste brein heeft beslist. We weten niet waarom we iets doen. We zijn geheel gedetermineerd door omgevingsfactoren van voor de geboorte en de eerste jaren daarna. We zijn eventueel te beïnvloeden door onze sociale omgeving, maar niet of nauwelijks door onszelf.
Zulke dingen krijgen we te horen.
Dat is niet helemaal wat ik bedoelde, dames en heren onderzoekers!
In plaats van een geheimzinnige ruimte waarin diepere verkenningen mogelijk zijn, zitten we nu opgescheept met een tamelijk eigenmachtige machine (de hersenen), zoiets als die enge buikspreekpop - uit welke film was het ook weer - die zelfstandig is geworden. De eigenaar kan wel denken dat hij het is die de pop laat praten, maar de pop (de hersenen) handelt zelf, op grond van voor de eigenaar ontoegankelijke impulsen. En, in die film: voor de eigenaar onwelgevallige impulsen. Dat kan ons, als ik even doe alsof het bewustzijn de poppenspeler is en het onbewustzijn de akelig zelfstandige buikspreekpop (de hersenen), ook overkomen. Sterker: dat overkomt ons. In deze krant hebben verschillende hersenwetenschappers op zulke manieren over ons en onze verhouding tot ons bewustzijn gesproken.

Het is tamelijk ontmoedigend. Determinisme viert hoogtij, zelfkennis kan wel afgeschaft worden en niets van wat wij doen of laten of bedenken, lijkt van invloed op ons brein en dus op onze gedragingen. Hardlopen, hormonen, de juiste vrienden - het soort dingen waarvan we denken dat we er een beetje anders door worden, hebben volgens hersenonderzoeker Dick Swaab bijvoorbeeld maar weinig invloed: "De omgeving en je hormonen zorgen alleen voor kleine variaties binnen krappe marges en op een wijze die al vastligt."
Nu niet om het een of ander: het ligt er dan natuurlijk wel aan wat je 'krappe marges' noemt en 'kleine variaties'. Mensen die in een sekte terechtkomen en daar dingen gaan doen en laten die ze nooit hadden willen doen of laten, hebben niet het gevoel dat de omgeving een marginale rol speelt. En minder extreem: iemand kan zich heel veel beter voelen en evident opgewekter zijn als hij of zij van omgeving is veranderd. Dan is het karakter niet veranderd natuurlijk, maar er is wel iets belangrijks veranderd in je gevoel. En we zeggen dan, want zo zijn we nu eenmaal: "Ik ben iemand die graag in de stad woont, de stad past bij mij."
Mensen zeggen maar wat over de redenen van hun beslissingen, zeggen de hersenwetenschappers. De Amerikaanse psycholoog Tim Wilson (Strangers to ourselves) heeft in allerlei experimenten vastgesteld dat ons brein beslist, op grond van soms de onnozelste kleinigheden en dat het zelfbewustzijn (wijzelf, denk je ouderwets) daar dan verhalen bij verzint.

Maar in een interview met deze krant van enkele jaren geleden, vertelde hij ook dit hoe beter het verhaal is dat we over gebeurtenissen verzinnen, hoe beter we daarmee kunnen leven. Dat is gebleken uit onderzoek naar hoe mensen trauma's verwerken. Wie in een moeilijke situatie zit, zoekt wanhopig naar verklaringen. Een coherent verhaal erover helpt ze verder te leven.
En dit weten we ook weer allemaal. Wie in een moeilijke, emotioneel verwarrende situatie zit, zoekt wanhopig naar verklaringen, bewoordingen, redenen. Op een gegeven moment is er een verhaal. Als toehoorder denk je dan: "Hmm. Dat is niet helemaal zoals het eerst leek te zitten." Maar voor wie in het eigen verhaal is gaan geloven is het goed. Ons bewuste zelf bestaat voornamelijk uit verhalen. Die niet noodzakelijkerwijs veel verband houden met onze drijfveren.
Het slechtst af zijn de mensen die ook hun eigen verhalen betwijfelen en bevragen. Hoe meer introspectie, hoe meer verwarring.
Vergeet zelfkennis. Het bestaat inderdaad niet. Maar het is veel erger dan ooit gedacht.

Het boek van Timothy Wilson: Vreemden voor onszelf. Waarom we niet weten wie we zijn. In dit boek stelt de Amerikaanse psycholoog dat zelfonderzoek niet de beste manier is om jezelf te leren kennen. Wilson meent dat een overdaad aan zelfbezinning averechts kan uitwerken. Hij toont de lezer een verborgen wereld van oordelen, gevoelens en drijfveren. Uitgeverij Contact.

Het boek van Victor Lamme: De vrije wil bestaat niet. Over wie er echt de baas is in het brein. Lamme, hoogleraar cognitieve neurowetenschap aan de UvA, vraagt zich af hoe mensen een beslissing nemen, welke krachten daarbij een rol spelen en waarom de ene kracht soms de overhand krijgt. Lamme bekijkt in zijn experimenten de hersenactiviteit van zijn proefpersonen en probeert uit te vinden welke gebieden in de hersenen worden aangesproken bij het nemen van beslissingen. Het 'ik' is in zijn visie een constante maalstroom van gedachten, die denkt de hersenen in ons hoofd onder controle te hebben. Uitgeverij Bert Bakker.


terug naar 'zelfkennis'






^