Het St. Joriskruis: het rode kruis op een wit veld

(Bron: ChatGPT4, door mij bijgewerkt)

Het christelijke symbool van het 'rode kruis op een wit veld' is een krachtig en historisch geladen beeld dat door de eeuwen heen verschillende betekenissen en functies heeft gekregen. Het meest bekend staat dit symbool als het 'Sint-Joriskruis' (of 'St. George's Cross'), dat oorspronkelijk was verbonden met de heilige 'Sint Joris', een martelaar en ridderheilige uit het vroege christendom. In deze verhandeling zullen we de historische, religieuze, culturele en symbolische betekenissen van dit kruis beoordelen. We doen dit in verschillende fasen:
1. Oorsprong van het kruis als symbool
2. Sint Joris en zijn betekenis
3. Het rode kruis op een wit veld in de kruistochten
4. Nationale en politieke toe-eigening (met name in Engeland)
5. Symboliek in de moderne tijd
6. Vergelijking met andere kruissymbolen
7. Theologische en culturele reflecties

1. Oorsprong van het kruis als symbool
Het kruis was al in gebruik als religieus en spiritueel symbool vóór het christendom, onder meer in Mesopotamië (levensboom, gelijkbenig kruis), Egypte (ankh-kruis) en het oude India. In het christendom kreeg het echter een geheel nieuwe, centrale betekenis door de kruisdood van Jezus Christus, in de vorm van het Latijnse kruis. Dit kruis werd het universele teken van Christus’ offer, overwinning op de dood en belofte van verlossing.
In de vroege, christelijke kunst werd het kruis meestal subtiel afgebeeld, soms in gecodeerde vormen zoals het anker of de Griekse letter tau (Τ, het teken voor Tammuz, de god van sterven en geboren worden in herfst en lente). Vanaf de 4e eeuw, met de ‘bekering’ van keizer Constantijn de Grote en het Edict van Milaan (313 n.Chr.), werd het kruis meer openlijk gebruikt als symbool van christelijke identiteit en autoriteit.

2. Sint Joris en zijn betekenis
De figuur van Sint Joris is doorslaggevend voor het begrijpen van de betekenis van het rode kruis op een wit veld. Volgens de legende was Joris een Romeinse soldaat van Cappadocische afkomst, die weigerde zijn christelijke geloof af te zweren en daarom werd gemarteld en onthoofd (ca. 303 n.Chr.).
De beroemdste legende over Sint Joris is echter zijn strijd met een draak - een symbool van het kwaad - die hij doodt om een stad (en een prinses) te redden. Deze strijd wordt vaak allegorisch geïnterpreteerd als het christendom dat de heidense krachten overwint.
Het 'rode kruis op een wit veld' werd het attribuut van Sint Joris en kreeg zo een militaire én religieuze lading: het representeerde moed, zelfopoffering en de strijd voor het geloof.

3. Het rode kruis tijdens de kruistochten
Tijdens de kruistochten (11e–13e eeuw) werd dit kruis op grote schaal gebruikt door Europese ridders en kruisvaarders. Verschillende kleuren kruisen op verschillend gekleurde achtergronden werden gebruikt om de nationaliteiten en orden van kruisvaarders te onderscheiden:
- Rood kruis op wit veld: vaak geassocieerd met Sint Joris en met Engelse kruisvaarders.
- Wit kruis op rood veld: gebruikt door Franse kruisvaarders (Sint Dionysius).
- Zwart kruis op wit veld: Teutoonse ridders (Duitse orde).

Het rode kruis op wit veld werd dus een herkenningsteken van strijders die zich als 'soldaten van Christus' beschouwden, strijdend voor het heroveren van het Heilige Land op de islamitische overheersers.
Het gebruik van het rode kruis betekende niet alleen militaire identificatie, maar droeg ook spirituele betekenis: door het kruis op hun borst te dragen, symboliseerden de kruisvaarders hun toewijding aan Christus en hun bereidheid om hun leven te geven voor het geloof.

4. Nationale en politieke toe-eigening: Engeland en het Sint-Joriskruis
Vanaf de '13e eeuw' werd het rode kruis op een wit veld het officiële symbool van Engeland. In 1190 kregen Engelse kruisvaarders toestemming van de Republiek Genua om onder de vlag van Sint Joris te varen. Deze vlag bood bescherming door de reputatie van Genua als dominante maritieme macht. In ruil daarvoor betaalde Engeland een jaarlijkse vergoeding.

Gedurende de Middeleeuwen en de Renaissance werd Sint Joris de patroonheilige van Engeland. In 1348 werd hij ook officieel patroon van de 'Orde van de Kousenband' (Order of the Garter), een van de oudste ridderorden in Europa.
De vlag met het rode kruis op wit werd uiteindelijk opgenomen in de 'Union Jack', de vlag van het Verenigd Koninkrijk, waarin het wordt gecombineerd met het witte Andreaskruis van Schotland (blauw veld) en later met het rode Andreaskruis van Ierland.

Sint Joris werd ook patroonheilige van Catalonië, Moskou, Amersfoort en vele andere steden en verenigingen, zoals de Scouting.

5. Symboliek in de moderne tijd
In de moderne tijd is het 'rode kruis op wit veld' nog steeds aanwezig in vele contexten, zowel religieus als seculier:
- ‘De Nationale vlag van Engeland': nog steeds het Sint-Joriskruis.
- 'Rode Kruis-organisatie': de internationale hulporganisatie gebruikt een omgekeerde versie van de Zwitserse vlag (rood veld met wit kruis), maar het lijkt sterk op het christelijke kruis en wekt daarmee soms religieuze associaties op. Om die reden zijn er alternatieve symbolen zoals de Rode Halve Maan (islamitisch) en de Rode Kristal (neutraal).
- 'Voetbal en sport': supporters van het Engelse nationale team gebruiken de vlag van Sint Joris als nationaal symbool.
- 'Kritiek': Sommigen bekritiseren het gebruik van kruis-symboliek in seculiere of multireligieuze contexten vanwege de beladen geschiedenis van kolonialisme, kruistochten en religieuze intolerantie.

6. Vergelijking met andere kruissymbolen
Het rode kruis op wit is slechts één vorm van christelijke kruissymboliek. Andere bekende vormen zijn:
- 'Grieks kruis': gelijkzijdig kruis, vaak symbool voor universeel christendom.
- 'Latijns kruis': langere verticale balk, verwijzend naar de kruisiging van Jezus.
- 'Andreaskruis (X-vorm)': symbool van de apostel Andreas.
- 'Jeruzalemkruis': groot kruis met vier kleinere kruisen, symbool voor de vier evangelies of de verspreiding van het christendom naar de vier windstreken.

Het Sint-Joriskruis onderscheidt zich door zijn eenvoudige vorm en zijn militaire en nationale associaties.

7. Theologische en culturele reflecties
Vanuit een theologisch perspectief vertegenwoordigt het rode kruis op wit veld de paradox van het christelijke geloof: overwinning door lijden, macht door zelfopoffering, zuiverheid (wit) door bloed (rood). Het wit wordt geassocieerd met reinheid, waarheid en opstanding; het rood met zelfopoffering en liefde.
In bredere 'culturele zin' heeft het kruis in deze vorm ook dubbelzinnigheid. Enerzijds roept het herinneringen op aan ridders, heldendom en geloofsijver; anderzijds herinnert het aan religieus geweld, kruisvaarders, koloniale onderdrukking en een onverdraagzame kijk op religie.

Hedendaagse overwegingen - zowel theologisch als seculier - trachten deze tegenstellingen te erkennen en het kruis te herinterpreteren als symbool van vrede, rechtvaardigheid en universele solidariteit, eerder dan uitsluitende religieuze of nationale superioriteit.

Conclusie
Het 'rode kruis op een wit veld', historisch bekend als het 'Sint-Joriskruis', is een symbool dat diepgeworteld is in de christelijke en westerse geschiedenis. Oorspronkelijk het teken van een martelaar en heilige strijder, werd het symbool van militaire strijd voor het geloof tijdens de kruistochten en later van nationale identiteit, met name in Engeland.
In de moderne tijd blijft het kruis betekenisvol - soms controversieel - en roept het vragen op over de verhouding tussen religie, macht, cultuur en geschiedenis. De blijvende kracht van dit eenvoudige symbool ligt in zijn vermogen om voortdurend opnieuw geïnterpreteerd te worden, in dialoog tussen verleden en heden, geloof en rede, religie en maatschappij.

terug naar Jezus als leraar op ikonen

terug naar St. Joris en de draak

terug naar het weblog






^